هنگامى که پیامبر اسلام (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) تصمیم گرفت مهاجرت کند، براى اداى قرض خود و تحویل دادن امانت‌هایى که نزد او بود، امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) را به جاى خویش قرار داد و شب هنگام که مى‌خواست به سوى غار ثور برود و مشرکان اطراف خانه او را براى حمله به او، محاصره کرده بودند، دستور داد امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد حضرمى) که مخصوص خود پیامبر (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) بود روى خود بکشد، در این هنگام خداوند به «جبرئیل» و «میکائیل» وحى کرد که من بین شما برادرى ایجاد کردم و عمر یکى از شما را طولانی‌تر قرار دادم، کدام یک از شما حاضر است، ایثار به نفس کند و زندگى دیگرى را بر خود مقدم دارد؛ هیچ‌کدام حاضر نشد دیگری را بر خود مقدم کند. به آن‌ها وحى شد، اکنون امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) در بستر پیامبر (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) خوابیده و آماده شده جان خویش را فداى او سازد، به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید.
هنگامى‌که «جبرئیل» بالاى سر و «میکائیل» پایین پاى امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) نشسته بودند، جبرئیل مى‌گفت: «به به، آفرین بر تو، اى‌على! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات مى‌کند».
در این هنگام آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ[بقره/207] از میان مردم، کسی هست که براى یافتن خشنودى خدا جان خویش را فدا کند. خدا بر این بندگان مهربان است». نازل گردید و به همین دلیل آن شب تاریخى به نام «لیلة المبیت» نامیده شده است.
«ابن‌عباس» مى‌گوید این آیه هنگامى که پیامبر (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) از مشرکان کناره گرفته بود، و با ابوبکر به سوى غار مى‌رفت، درباره امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) که در بستر پیامبر خوابیده بود، نازل شد.

اما طبق معمول و مطابق با روش متعصبانه «ابن‌تیمیه» رهبر فکری وهابیت، در این آیه نیز او با وجوه مختلف این شأن نزول را دروغ خوانده و قصد نموده این فضیلت امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) را هم منکر گردد.

او در کتاب «منهاج السنه» در جواب به این فضیلت از امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) آورده است: «اولاً ما از شیعیان برای این حدیثی که در شأن نزول این آیه ذکر می‌کنند، اثبات صحت این حدیث را مطالبه می‌کنیم، به مجرد نقل یک عالم سنی مثل ثعلبی و امثال او چیزی ثابت نمی‌گردد، و همه طوایف شیعه و سنی، حدیث مرسل و بدون سند را مورد قبول نمی‌دانند، و همه می‌دانند نقل این قبیل احادیث از اسرائیلیات و اسلامیات باطل است، اگر چه ناقل آن تعمدی بر دروغ گفتن نداشته باشد. ثانیاً: این حدیث به اتفاق عالمان به حدیث و سیره‌نویسان و کتب مرجع دروغ است».[1]

حال ما نقل‌های وارد شده در این زمینه را بیان می‌کنیم تا محرز گردد، که این حدیث بدون سند بوده و فقط ثعلبی آن را نقل نموده، و همه بر دروغ بودنش اذعان داشته‌اند؛ یا این که این مورد هم مانند موارد دیگر درست است و فقط رویه این تیمیه بر رد فضائل امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) بوده است و سخن ابن تیمیه دروغ است.

علمای اهل سنت و بیان حدیث «لیله المبیت»

«حاکم نیشابوری» با سند معتبر از امام سجاد (علیه السلام) نقل نموده است: «اولین کسی که جانش را در راه رضای خدا فدا نمود، امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) بود، آن وقتی که بر بستر پیامبر اکرم (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) خوابیده بود و این شعر را زمزمه می‌کرد: «با جان خود حفظ کردم، بهترین کسى را که بر زمین قدم نهاد، و بهترین کس را که دور خانه کعبه و حجر اسماعیل طواف کرد، محمد(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) وقتى ترسید، مبادا نیرنگى به او بزنند، پروردگار ذوالجلال، او را از مکر دشمن حفظ کرد، و من در بسترش خوابیدم و مراقب دشمنان بودم، که کى من‌را پاره پاره مى‌کنند، درحالى‌که خود را براى کشته شدن و اسیر گشتن آماده کرده بودم، رسول خدا (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) در غار با ایمنى و آرامش بیتوته کرد؛ آرى، در غار و در حفظ خدا و پوشش خداوند بود».[2]

همین روایت را «خوارزمی» در کتاب «مناقب» و «سیوطی» در تفسیر «درالمنثور» آورده‌اند و سیوطی نقل نموده که این حدیث را حاکم نیشابوری آورده و حکم به صحت آن نموده است.[3]

«ابن‌صباغ مالکی» از «امام غزالی» نقل می‌کند: در شبی که على (علیه‌ السلام) در بستر پیامبر اکرم (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) خوابید، خداوند به «جبرئیل» و «میکائیل» وحى فرستاد که من بین شما برادرى ایجاد کردم و عمر یکى از شما را طولانی‌تر قرار دادم، کدام یک از شما حاضر است، ایثار به نفس کند و زندگى دیگرى را بر خود مقدم دارد؛ هیچ‌کدام حاضر نشدند؛ به آن‌ها وحى شد، اکنون امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) در بستر پیامبر (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) خوابیده و آماده شده جان خویش را فداى او سازد، به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید....»[4]

«حاکم حسکانی» ده روایت در شأن نزول این آیه در مورد امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) نقل نموده است.[5]

«قندوزی» در «ینابیع المودة» چند حدیث، که یا سندش را آورده و یا گفته است که سند دارد، از امام سجاد (علیه‌ السلام) و «ابن‌عباس» و «أبورافع» و «هند بن أبوهاله» در شأن نزول این آیه نقل نموده است.[6]

«ابن‌ابی‌الحدید» در شرح نهج‌البلاغه گفته است که: «مفسران شأن نزول آیه را در خوابیدن امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) در بستر پیامبر اکرم(صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله) می‌دانند».[7]

سید هاشم بحرانی در کتاب «غایة المرام» در یک باب مستقل، 11حدیث از اهل سنت در نازل شدن این آیه در مورد امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) نقل نموده است.[8]

به هر حال این آیه با توجه به شأن نزولى که مشروحاً بیان شد، یکى از بزرگ‌ترین فضایل امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) است که در اکثر منابع اسلامى شرح آن واقعه آمده است، و به قدرى چشم‌گیر است که معاویه، به خاطر دشمنى خاصى که با امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) داشت، طبق روایتى چنان از این فضیلت ناراحت بود که «سمرة بن جندب» را با چهارصد هزار درهم تطمیع کرد، که حدیثی بسازد و بگوید این آیه درباره «عبدالرحمن بن ملجم»، قاتل امیرالمؤمنین (علیه‌ السلام) نازل شده، و آن منافق جنایت‌پیشه نیز چنین کرد، ولى همان‌طور که انتظار مى‌رفت، حتى یک نفر این حدیث مجعول را نپذیرفت.[9]

-------------------------------------

پی‌نوشت
[1]. «الجواب من وجوه أحدها: المطالبة بصحة هذا النقل و مجرد نقل الثعلبی و أمثاله لذلک بل روایتهم لیس بحجة باتفاق طوائف أهل السنة و الشیعة لان هذا مرسل متأجر و لم یذکر إسناده و فی نقله من هذا الجنس للإسرائیلیات و الأسلامیات أمور أنها یعلم باطلة و أن کان هو لم یتعمد الکذب. ثانیها: ان هذا الذی نقله من هذا الوجه کذب باتفاق أهل العلم بالحدیث و السیرة و المرجع إلیهم فی هذا الباب.» منهاج السنه، ابن تیمیه، مؤسسه قرطبه، 1406ق، ج7، ص111.
[2]. «(وقد حدثنا) بکر بن محمد الصیرفی بمرو ثنا عبید بن قنفذ البزار ثنا یحیى بن عبدالحمید الحمانی ثنا قیس بن الربیع ثنا حکیم بن جبیر عن علی بن الحسین قال: إن أول من شرى نفسه ابتغاء رضوان الله علی‌بن أبی‌طالب وقال علی عند مبیته على فراش رسول الله صلى‌ الله‌ علیه‌ و آله:

وقیت بنفسی خیر من وطئ الحصا***و من طاف بالبیت العتیق وبالحجر
رسول اله خاف ان یمکروا به***فنجاه ذو الطول الا له من المکر
و بات رسول الله فی الغار آمنا***موقى و فى حفظ الاله و فى ستر
و بت أراعیهم و لم یتهموننی***و قد وطنت نفسی على القتل و الأسر.»

المستدرک، حاکم نیشابوری، ج3، ص4.
[3]. المناقب، خوارزمی، مؤسسة النشر الإسلامی، 1414ق، ص127.
الدر المنثور، سیوطی، ج3، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر، ج3، ص180.
[4]. «وأورد الإمام حجّة الإسلام أبوحامد محمّد ابن الغزالی رحمه الله تعالى فی کتاب «إحیاء علوم الدین» أنّ لیلة بات علیّ بن أبی طالب على فراش رسول الله (صلى‌ الله‌ علیه‌ و آله) أوحى الله تعالى إلى جبرئیل ومیکائیل: أنیّ آخیت بینکما، وجعلت عُمْرَ أحدکما أطول من عُمْرَ الآخر، فأیّکما یؤثر صاحبه بالحیاة؟ فاختارا کلاهما الحیاة وأحبّاها، فأوحى الله تعالى إلیهما: أفلا کنتما مثل علیّ بن أبی طالب حین آخیت بینه وبین محمّد، فبات على فراشه یفدیه بنفسه ویؤثره بالحیاة، اهبطا إلى الأرض فاحفظاه من عدوّه، وکان جبرئیل عند رأسه، ومیکائیل عند رجلیه ینادی ویقول: بخٍّ بخٍّ. مَن مثلک یا ابن أبی‌طالب؟ یباهی الله بک الملائکة، فأنزل الله عزّوجلّ: (وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوف بِالْعِبَادِ).
وفی تلک اللیلة أنشأ علیّ کرّم الله وجهه یقول:

وقیتُ بنفسی خیرَ من وطئ الثرى ***و أکرم خلق طاف بالبیت والحجر
و بِتُّ أُراعی منهُمُ ما یسوؤنی***و قد صَبَرت نفسی على القتل والأسر
 و باتَ رسول اللهِ فی الغار آمناً ***و ما زال فی حفظ الإله و فی السرّ

فهذا ممّا یشهد له بقوّة جنانه، وثبات أرکانه، و تبریزه على نظرائه  وأقرانه، من أبطال الحرب وشجعانه.» الفصول المهمة فی معرفة الائمة، ابن صباغ مالکی،دار الحدیث للطباعة والنشر، 1422ق، ج1، ص294.
[5]. شواهد التنزیل، حسکانی، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، 1411ق، ج1، 123 -131.
[6]. ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی، دار الأسوة للطباعة و النشر، 1416ق، ج1، ص273.
[7]. «قد روى المفسرون کلهم إن قول الله تعالى (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ)، أنزلت فی علی (علیه‌ السلام) لیلة المبیت على الفراش.» شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، مؤسسة إسماعیلیان للطباعة و النشر والتوزیع، ج13، ص262.
[8]. غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام، سید هاشم بحرانی: ج4، ص16، باب45.
[9]. «قال أبوجعفر: وقد روى أن معاویة بذل لسمرة بن جندب مائة ألف درهم، حتى یروى أن هذه الآیة نزلت فی علی بن أبی طالب: (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِی قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ*وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ الْفَسَادَ)، وأن الآیة الثانیة نزلت فی ابن ملجم، وهی قوله تعالى: (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ)، فلم یقبل، فبذل له مائتی ألف درهم، فلم یقبل، فبذل له ثلاثمائة ألف، فلم یقبل؛ فبذل له أربعمائة ألف، فقبل، وروى ذلک.» شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، مؤسسة إسماعیلیان للطباعة و النشر والتوزیع، ج4، ص73.